Türkiye evvelden problemli olduğu birtakım ülkelerle gerisi arkasına olağanlaşma adımları atarken Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’ın en son Mısır Cumhurbaşkanı Abdülfettah el Sisi ile tokalaşması dış politikadaki dönüşümü yeniden tartışmaya açtı. Sisi’nin akabinde Suriye Devlet Lideri Beşar Esad ile ne vakit görüşülebileceği ise ana gündem unsurlarından birisi. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, partisinin TBMM’deki grup toplantısında bir yandan hafta sonu Suriye’yi de kapsayan hava harekatının kara ile devam edebileceğinin işaretini verirken öbür yandan Esad ile görüşme sorusuna “Siyasette küslük, dargınlık olmaz. Eninde sonunda, en uygun şartta, adımlarınızı atarsınız” karşılığını verdi.
Türkiye’nin son Şam Büyükelçisi, Emekli Büyükelçi Ömer Önhon ise “YPG’nin Suriye’de ayrı yapılanmaya gitmesi temelinde Türkiye ile Esad arasında ortak fayda var diye düşünüyorum” görüşende. Önhon, Suriye ile normalleşme adımlarının parametreleri, bölgedeki YPG varlığı, Türkiye’nin desteklediği muhalifler ve sığınmacılar sıkıntısı, Suriye idaresinin Türkiye ile görüşmeyi isteyip istemeyeceği mevzularında DW Türkçe’nin sorularını yanıtladı.
Türkiye’nin son Şam Büyükelçisi, Emekli Büyükelçi Ömer Önhon Fotoğraf: privat
DW Türkçe: En son Sisi ile görüşüldü, lakin Suriye ile olağanlaşma sürecinin daha sıkıntı olacağı söyleniyor. Size nazaran Türkiye ile Suriye ortasındaki en sıkıntılı alanlar neler?
Önhon: İki ülke ortasında birçok ele alınması gereken problem var. Bu krizden bu yana geçen müddet zarfında yaşanan olaylara bakarsanız birçok sorun olduğunu görüyorsunuz. Fakat bir değer sırası yapmak gerekirse, güvenlik sorunu yani YPG ve IŞİD ile sığınmacılar sorunu en öncelikli bahislerden ikisi.
2019’dan yana süren istihbarat görüşmelerinde bu konular da ele alındığını tahmin ediyoruz. YPG ile ilgili konu nasıl çözümlenebilir iki ülke arasında? Çünkü YPG ile Esad yönetiminin de bir ilişkisi var sonuçta.
Ortada son derece iç içe geçmiş, karmaşık bir tablo var. Suriye rejiminin YPG ile ilişkide olması aslında yeni bir şey değil, eskiden beri ilişkileri vardı. Mesela Kamışlı’da her vakit rejimin mevcudiyeti vardı. Havaalanının denetiminden tutun, istihbarat binasının YPG müdafaasında rejim güçleri tarafından yönetilmeye devam etmesi üzere. Ayrıyeten Fırat’ın doğu tarafındaki petrol yataklarından çıkarılan yani YPG’nin çıkardığı petrolün rejime de satıldığını herkes pek net formda biliyor. Onun dışında bilhassa 2019’daki harekattan sonra rejim askerlerinin sınırdaki bazı bölgelere daha görünür bir şekilde geri döndüklerini de biliyoruz. Yani rejimle YPG arasında aslında hep bir dirsek teması olmuştur, bu yeni bir şey değil. Bu işin bir boyutu. İşin öbür boyutunda ise YPG’nin ileride Suriye’den ayrı bir yapılanmaya gitmesi yolunda bir amacı olduğu takdirde, ki öyle bir amacı da olabilir, bunun Suriye yönetimi tarafından hoş karşılanmayacağını ve kabul edilebilir bir şey olmayacağını düşünebiliriz. Dolayısıyla YPG’nin Suriye’den ayrı bir yapılanmaya gitmesi temelinde Türkiye ile Esad yönetimi arasında ortak bir fayda var diye düşünüyorum.
YPG meselesi ile ilgili olarak sadece Esad yönetimi ile görüşmek yeterli olacak mı? Çünkü IŞİD ile mücadele çerçevesinde ABD’nin de büyük dayanağını alıyorlar.
ABD’li yetkililer tarafından yapılan açıklamalarda hep söyledikleri “bizim için Suriye’de IŞİD önceliklidir” sözü. “IŞİD’in canlanmaması, tekrar güçlenmemesi önemlidir” diyor ve bu çizgi üzerinden gidiyorlar. YPG’yi de IŞİD’e karşı mücadelede bir ortak olarak görüyorlar. Şimdi öbür taraftan da YPG bunu gayet güzel kullanıyor. “Biz sizin ortağınızız, eğer biz zayıflarsak IŞİD’le uğraşınız zayıflar” diye. Halbuki Türkiye aslında IŞİD’e karşı mücadele eden ve kara harekâtı anlamında yüz yüze IŞİD’le savaşan tek ülke.
Ama birinci başlarda Türkiye’ye yönelik IŞİD’le kâfi bir uğraş yapmadığına yönelik tenkitler de vardı.
Türkiye için IŞİD her vakit tehdit olmuştur. 2015-2016’ta Türkiye’de yapılan terör operasyonlarına ya da terör taarruzlarına baktığınız vakit bunun gerisinde daima iki örgüt var. Ya YPG ya da IŞİD. IŞİD’in Musul Başkonsolosluğunu basması, oradaki personeli rehin alması da var. Yani IŞİD, Türkiye için her zaman bir tehdit olmuştur. Türkiye “IŞİD’le savaşmayalım” demiyor, “IŞİD’le savaşalım” diyor. Zaten uluslararası koalisyonun da bir parçası. Ama bir terör örgütünü bitirmek için başka bir terör örgütüyle üstlerine gitmeyelim görüşünü savunuyor. Yani IŞİD’le savaşması PKK’nın, YPG’nin terör örgütü niteliğini ortadan kaldırmıyor.
Peki Türkiye bu görüşlerine ABD’yi ikna edebilir mi?
ABD ne istiyor onu da bilmek lazım. Ama her şeyimizi de ABD ne istiyor diye ayarlayacak değiliz, sonuçta milli çıkarlarımız öncelikli. ABD’nin oradaki niyeti nedir, büyük fotoğraf onun gözünde nedir ona bakmak lazım. IŞİD’e karşı mücadele eğer öncelikleri ise bizim de IŞİD’e karşı çaba önceliklerimizden biri. ABD’nin orada kalmak istemesinin bir diğer nedeni de muhtemelen İran’la ilgili korkuları. Orası tam İran’ın Şii kuşağı denilen bölgesinde, o mülahazayla da hareket edebilir. Ama sonuçta Türkiye’nin o bölgeden kaynaklı terör karşısındaki savunma hakkı konusunda ABD’nin karşı çıkmaması lazım. Sonuçta terörle mücadele ediyoruz biz de.
Genel olarak bir dönüşüm var dış politikada. Esad ile görüşmeyi de siz bu çerçeveye mi koyuyorsunuz ve diğer taraftan Esad’ın Erdoğan ile görüşmek için çok istekli olmayabileceği de söyleniyor, sizce Esad ister mi görüşmeyi?
Bunu söylemek çok güç. Zira bir hususta tek bir fikir olmaz. Mesela Suriye’de ilk bu olaylar başladığı zaman da “olayları güç kullanımı yoluyla mı bastıralım yoksa göstericilerin taleplerini bir ölçüde de olsa karşılama yoluna mı gidelim?” diyen iki grup arasında çekişme oldu. Sonuçta güç yoluyla bastıralım diyenler üstün çıktı. Şimdi burada da “Türkiye’yle münasebetleri her şeye karşın düzeltelim” diyenler de vardır, “Türkiye’yle ilişkileri düzeltmeyelim, yaptıklarını unutmayalım” diyenler de. Şimdi bu iki görüşten hangisi daha üstün çıkar bilmiyorum. Sonuçta iki komşu ülke arasında ilişkiler mutlaka bir şekilde belli bir noktaya gelecektir bir süre sonra. Ama kim daha istekli, kim değil konusunda Türkiye tarafından baktığınızda hükümetin dış politikada “biz herkesle ilişkileri düzeltiyoruz, önemli olan Türkiye’nin çıkarlarıdır” diye bir hamle yapma görüntüsü verdiğini izliyoruz. En son Sisi’yle el sıkışılmasının ardından Esad ile de arayı düzeltme çabasına, seçimler öncesi “bak hükümet dış siyasette istediği şeyi, istediği vakit yapabiliyor” iletisini verip seçmen nezdinde bir puan toplaması nazarından da bakılabilir. Öbür taraftan Esad bu kadar vakit sonra Türkiye kaynaklı kahırlarla yüzleştikten sonra seçimler öncesi bu türlü bir dostluk gösterisine girmeye gerek görebilir de görmeyebilir de. Bunu vakit gösterecek.
Erdoğan bugün tekrar kara harekâtı işareti verdi. Lakin öbür taraftan Esad ile olağanlaşmak de isteniyor. Bu biraz çelişkili değil mi? Şam’ın şartları vardı TSK’nın Suriye’den çekilmesi gibi.
Ben TSK’nın Suriye topraklarında kalıcı olmadığını düşünüyorum. Yani orada bir güvenlik boşluğu ve o güvenlik boşluğundan kaynaklanan Türkiye’ye yönelik tehditler var. Türkiye o güvenlik boşluğu giderilene kadar, oradan kaynaklı tehditleri durdurmak maksadıyla sonun öbür tarafında konuşlandı. O güvenlik boşluğu doldurulunca, bir tahlil bulununca ve Suriye idaresi oranın denetimini ele alınca da oradan kaynaklı tehdidin önüne geçilince bizim askerlerimiz aslında orada kalmayacaklar diye düşünüyorum. Bunu aslında yetkililer de açıkladılar. Bir de yapılan harekât toprak ele geçirmek yahut orada hakimiyet kurma gayeli değil. Türkiye’ye oradan yönelen tehdidi bertaraf etmek için yapılan bir harekât. YPG’nin orada birtakım emelleri var, o bölgelerde kendi idaresini oluşturmak istiyor. Bunun Suriye’nin de çok olumlu bakacağı bir şey olmadığını düşünürsek, bir yerde belki çıkarlar kesişiyor noktasında düşünebiliriz.
Suriye ile ilgili bir diğer mesele Türkiye’nin desteklediği muhalifler konusu. Bu sorun nasıl tahlil bulabilir?
Burada temel nokta; Erdoğan’ın Esad’la el sıkışıp sıkışmaması değil. Temel nokta Suriye’ye barış ve istikrarı getirebilecek, bu krizi sonlandırabilecek bir siyasi çözüm bulunabilir mi? Yani bu siyasi çözüm de bütün tarafları kapsıyor tabii. Taraflardan bir tanesi diğerini alt etti falan, onun istediği şekilde her şeye evrilecek diye bir şey zaten söz konusu değil. Bütün tarafları kapsayan bir siyasi çözüm için çalışmak lazım. Bu siyasi çözüme Esad yönetimi kadar muhalifler de dahil olacaktır. Dolayısıyla evet, şu anda muhalifler arasında Esad’ı bir savaş hatalısı olarak gören ve onunla hiçbir biçimde barış yapılamayacağını düşünen kümeler olabilir. Fakat bu süreç kendi dinamikleri içinde gelişecektir. Sonuçta tahlil dediğimizde bütün tarafları içine alan bir konseptten bahsediyoruz. Önümüzdeki devirde de bu konsept dahilinde bir tahlil bulunacaktır. Tahlilden şad olmayanlar, karşı çıkanlar kesinlikle olacaktır. Olmaya da devam edecektir. Ancak bu türlü kanayan bir yaranın bulunması bütün bölge için tehlike olmaya devam ediyor. Her an o yara daha büyüyebilir, iltihaplanabilir ve herkesi daha da çok etkileyebilir. Hasebiyle bu krizin artık sonlanması gerekiyor. Lakin o kadar çok aktör var ki ve her aktörün de öncelikleri ve gündemleri çok farklı. Bu önceliklerin ve gündemlerin bir halde bağdaştırılması en güç şey.
Son olarak sığınmacılar sorunu de Türkiye’nin bir öteki önceliği. Bu sorun nasıl çözümlenebilir?
Bu bahiste da kesin kararlar vermek güç. Fakat ülkesinden kaçan bir insanın tekrar ülkesine dönmesi için kendi kendine birtakım teminatlar olduğunu görmesi gerekir. O teminatlar olmadan iki tarafın el sıkışması yalnızca kâfi değil gibime geliyor. Köprünün altından çok sular aktı, çok acılar kötülükler yaşandı, inanç sarsıldı. Hasebiyle dönmesi gereken beşerler da o denli bugünden yarına dönmeyebilirler. Neler olduğunu görmeleri gerekir diye düşünüyorum.
